کیان آنلاین – خبر آنلاین در گزارشی نوشت: کلید وزارت نفت به دست هرکسی که داده شود بی‌شک روزهای آرامی را نخواهد داشت، تحریم‌های سنگین بر فروش نفت ایران، نوسازی زیرساخت‌ها و پالایشگاه‌ها، رقابت‌های شدید در بازار نفت دنیا، بازپس‌گیری جایگاه نفت ایران در عرصه جهانی، تقویت و تنظیم روابط با کشورهای تولیدکننده نفت و بهبود وضعیت ایران در میان کشورهای سیاست‌گذار نفتی و … تنها بخشی از چالش‌های پیش روی وزیر نفت آینده است. وزیری که مسئول تامین بخش زیادی از هزینه ها و بار مالی دولت است.
از سال ۱۳۵۷ تا دولت سیزدهم، ۱۰ چهره سکاندار وزارت نفت بوده اند، نکته قابل تامل آن است که چهار وزیر در دو دوره ریاست جمهوری احمدی نژاد در این وزارتخانه مستقر شده‌اند که حکایت از جابجایی‌های زیاد در این وزارتخانه در آن دوره‌ها دارد. دولت نهم ۲ وزیر نفت و دولت دهم نیز ۲ وزیر نفت به خود دید. اما پایدارترین دوره مدیریتی در صنعت نفت ایران در سال‌های بعد از انقلاب، به دولت‌های هفتم و هشتم و همچنین یازدهم و دوازدهم، یعنی دولت‌های خاتمی و روحانی، تعلق دارد. در این ۱۶ سال، بیژن نامدار زنگنه مسئولیت و مدیریت وزارت نفت را بر عهده داشت.
اولین وزیری که به جلسات اوپک راه یافت
مرحوم مهندس علی‌اکبر معین‌فر به‌عنوان نخستین وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران شناخته می‌شود و در سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۵۹ در این سمت فعالیت داشت. وی در سال ۱۳۰۷ در تهران متولد شد و از سال ۱۳۳۲ کار خود را در صنعت نفت از آبادان آغاز کرد.
در دولت موقت، مهدی بازرگان او را به‌عنوان وزیر مشاور و سرپرست سازمان برنامه‌وبودجه منصوب کرد و سپس به‌عنوان نخستین وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران انتخاب شد. معین‌فر که در آن زمان ۵۰ساله بود، کار خود را با ۲۰ کارمند آغاز کرد و پس از استعفای مهدی بازرگان، به‌عنوان یکی از اعضای “دولت شورای انقلاب” به فعالیت خود در سمت وزیر نفت ادامه داد.
شایان‌ذکر است که شرکت ملی نفت که تحت مدیریت معین‌فر به وزارتخانه تبدیل شده بود، تغییرات قابل‌توجهی را تجربه نکرد. ساختار سازمانی موقتی که تعریف شده بود، کوچک و محدود بود و در آغاز کار، ساختمانی جدا از ساختمان‌های شرکت ملی نفت داشت. یکی از رویدادهای مهم در دوران مدیریت معین‌فر بر وزارت نفت، حضور نماینده ایران در اوپک بود. پیش از انقلاب، شرکت ملی نفت به‌عنوان نماینده ایران در جلسات اوپک شرکت نمی‌کرد و این وزیر دارایی بود که در جمع وزرای نفت سایر کشورها حاضر می‌شد.
وزیر نفتی که به شهادت رسید
محمدجواد تندگویان، دومین وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران در دولت محمدعلی رجایی، از سال ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۰ عهده‌دار این وزارتخانه بود. او در آن زمان ۳۰ سال سن داشت.
تندگویان از مجموع ۱۷۶ رأی که به دست آورد، با ۱۵۵ رأی موافق، ۱۸ رأی ممتنع و ۳ رأی مخالف، موفق به کسب رأی اعتماد از مجلس وقت شد و به طور رسمی به‌عنوان وزیر نفت انتخاب گردید.
چند روز قبل از آغاز کار تندگویان در این سمت، تهاجم عراق به ایران آغاز شد و نخستین اقدام او در این مقام، سازماندهی کارکنان وزارت نفت و شرکت‌های وابسته برای حفاظت از تأسیسات نفتی در خوزستان بود.
بیشتر بخوانید:
اعلام اسامی کاندیدای وزارت نفت دولت چهاردهم
او در آبان ۵۹، تنها یک ماه پس از آغاز وزارتش، برای بازدید از پالایشگاه آبادان به جنوب کشور سفر کرد. اما در مسیر ماهشهر به آبادان، به اسارت نیروهای عراقی درآمد. پس از ۱۱ سال اسارت، در سال ۷۰ و در جریان تبادل اسرا، پیکر مطهر این شهید که به دلیل شکنجه جان‌باخته بود، به ایران بازگردانده شد و در تاریخ ۲۵ آذر ۷۰ در زادگاهش به خاک سپرده شد. در حقیقت، او اولین شهید در بالاترین سطح وزارت نفت پس از انقلاب به شمار می‌آید.
غرضی وزیر میرحسین موسوی شد
پس از انتخاب محمدعلی رجایی به‌عنوان رئیس‌جمهور و کسب رأی قاطع در دومین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری، او محمدجواد باهنر را به‌عنوان نخست‌وزیر به مجلس معرفی کرد.
باهنر در تاریخ ۲۶ مرداد برای کسب رأی اعتماد کابینه به مجلس رفت و حسین موسویانی با ۱۲۲ رأی موافق به وزارت نفت منصوب شد. اما انفجار دفتر نخست‌وزیری و شهادت رجایی و باهنر منجر به برگزاری انتخابات زودهنگام دیگری در ۱۰ مهر ۱۳۶۰ شد.
در این انتخابات، حضرت آیت‌الله خامنه ای با ۱۵ میلیون رأی به‌عنوان رئیس‌جمهور انتخاب شدند. ایشان در ابتدا علی‌اکبر ولایتی را به‌عنوان نخست‌وزیر به مجلس معرفی کردند، اما مجلس به ولایتی رأی اعتماد نداد. در نتیجه، میرحسین موسوی به‌عنوان نخست‌وزیر انتخاب شد. کمتر از یک ماه پس از انتخاب رئیس‌جمهور، کابینه پیشنهادی به مجلس شورای اسلامی ارائه شد و سید محمد غرضی با ۱۴۱ رأی به‌عنوان وزیر در کابینه اول میرحسین موسوی منصوب گردید.
محمد غرضی، مهندس برق و متولد سال ۱۳۲۰ در اصفهان، از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۴ به‌عنوان وزیر نفت فعالیت کرد. او پس از اسارت پیشینیان خود، یعنی محمدجواد تندگویان مسئولیت وزارت نفت را بر عهده داشت.
از نفت ۷ دلاری تا حمله به پالایشگاه های نفت
در آن زمان، اگرچه کشور درگیر جنگ بود، اما دوران ثباتی در وزارت نفت آغاز گردید. در دوران وزارت او، قیمت نفت به هفت دلار برای هر بشکه رسید.
جنگ تحمیلی تأثیرات منفی زیادی بر صنعت نفت ایران گذاشت و پالایشگاه‌ها به ظرفیت‌های محدودی کاهش یافتند؛ به‌طوری‌که پالایشگاه‌های شیراز، کرمانشاه، تهران، تبریز، لاوان و اصفهان به ترتیب با ظرفیت‌های ۴۰ هزار، ۲۵ هزار، ۲۰۰ هزار، ۱۰۰ هزار، ۱۵ هزار و ۲۰۰ هزار بشکه فعالیت می‌کردند.
.در این سال‌ها، نیروهای بعثی به پالایشگاه‌ها و خطوط انتقال نفت حمله می‌کردند و به‌عنوان‌مثال، پالایشگاه تبریز حدود ۲۸ بار مورد حمله قرار گرفت. بندر ماهشهر و تأسیسات بندر امام نیز به‌سرعت تحت‌تأثیر جنگ قرار گرفتند و فعالیت‌هایشان متوقف شد. در این دوره، میادین گازی از خطوط جنگی دور بودند و امکان توسعه داشتند.
آغاز تحول در صنعت نفت با آقازاده
آقازاده در شهریور ۱۳۶۴ به‌عنوان یکی از اعضای فعال حزب جمهوری اسلامی به وزارت نفت منصوب شد و توانست به مدت طولانی، تا شهریور ۱۳۷۶، در این مقام باقی بماند.
او زمانی به مدیریت صنعت نفت منصوب شد که جنگ تأثیرات عمیقی بر این منبع حیاتی گذاشته بود. سال آغاز وزارت او، سالی سرنوشت‌ساز در این حوزه به شمار می‌رفت و با وجود افزایش تولید نفت، درآمد نفتی به ۱۳.۹ میلیارد دلار رسید که آغازگر دوره‌ای دشوار برای ایران در بازارهای جهانی بود.
در سال ۱۳۶۵، کشور با رکورد کمترین درآمد نفتی در دوران جنگ مواجه شد و سهم نفتی کشور به ۹ میلیارد دلار کاهش یافت. هرچند در سال‌های بعد این رکورد بهبود نیافت، اما ایران در سال ۱۳۶۶ موفق شد ۹ میلیارد دلار نفت به بازارهای جهانی صادر کند. پایان جنگ نیز نتوانست وضعیت را بهبود بخشد، زیرا در سال ۱۳۶۷، درآمد حاصل از صادرات نفت به ۷.۶ میلیارد دلار رسید. بر اساس بررسی‌های انجام شده، ایران در بازه زمانی ۱۳۵۹ تا پایان ۱۳۶۷، نزدیک به ۱۱۰ میلیارد دلار نفت به بازارهای جهانی صادر کرد که به طور متوسط سالیانه ۱۳ میلیارد و ۷۲۵ میلیون دلار می‌شود.
آغاز دوران سازندگی، تحولی در صادرات نفت ایجاد کرد؛ به‌طوری‌که سیاست‌گذاری‌های هشت‌ساله در صنعت نفت دولت سازندگی به افزایش تولید نفت خام، تقویت جایگاه سیاسی نفت در اوپک و ایجاد زیرساخت‌های جدید در این صنعت، به‌ویژه پتروشیمی، منجر شد. در نهایت، آقازاده در دولت اصلاحات صندلی خود را به بیژن نامدار زنگنه واگذار کرد و به سمت ریاست سازمان انرژی اتمی منصوب شد تا از یک مقام حساس به مقام حساس دیگری منتقل شود
بیژن زنگنه یا همان شیخ الوزرا
از سال ۱۳۵۹، زنگنه فعالیت خود را در کابینه محمدعلی رجایی به‌عنوان معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی آغاز کرد. سپس در دولت اصلاحات، مسئولیت وزارت نفت را بر عهده گرفت و به‌تدریج جایگاهش به‌عنوان شیخ الوزراء تثبیت شد. او به دعوت مدیران وقت جهاد سازندگی به عضویت شورای مرکزی این نهاد درآمد و از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۶۷ خورشیدی به‌عنوان نخستین وزیر جهاد سازندگی فعالیت کرد. پس از آن، در سال‌های ۱۳۶۷ تا ۱۳۶۸، وزارت نیرو را بر عهده داشت. زنگنه در کابینه اول و دوم آیت‌الله هاشمی از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۶ نیز به مدت دو دوره متوالی وزارت نیرو را مدیریت کرد.
در سال ۱۳۸۱، زمانی که زنگنه مسئولیت وزارت نفت را بر عهده داشت، قراردادی گازی بین ایران و شرکت اماراتی «کرسنت پترولیوم» به امضا رسید. این قرارداد مقرر می‌کرد که ایران گاز ترش تولیدی میدان گازی سلمان را به مدت ۲۵ سال و از آغاز سال ۱۳۸۴ خورشیدی به امارات متحده عربی صادر کند. این قرارداد در سال‌های بعد از دو جنبه مورد بررسی قرار گرفت: از یک سو، امضای آن به برقراری تعامل اقتصادی با امارات و وابستگی به گاز ایران منجر می‌شد و از سوی دیگر، با مخالفت‌هایی در داخل ایران مواجه بود که از همان ابتدا به انتقاد از ارزان‌فروشی گاز پرداختند و این انتقادات همچنان ادامه دارد. زنگنه پیش از وزارت نفت، تجربه وزارت جهاد سازندگی و نیرو را در کارنامه خود داشت و به همین دلیل می‌توان او را یکی از وزرای باسابقه دانست.
رکوردشکنی احمدی‌نژاد در تشکیل کابینه: ۲۳ تغییر در مدت ۸ سال!
پس از پایان دوره ریاست‌جمهوری خاتمی، بیژن نامدار زنگنه از مقام خود عزل شد و کاظم وزیری هامانه به‌عنوان وزیر نفت منصوب گردید. همچنین پس از برکناری وزیری هامانه، غلامحسین نوذری به عنوان وزیر نفت انتخاب شد.
با شروع دولت دهم، احمدی‌نژاد به دلیل اختلافات شخصی با نوذری، او را از مقام خود عزل کرد و فرد دیگری را به وزارتخانه‌ای پرحاشیه منصوب نمود. این بار مسعود میرکاظمی به این سمت رسید، اما وزارت به میرکاظمی نیز وفا نکرد و او جای خود را به رستم قاسمی سپرد. قاسمی که با لقب “رستم نفت” شناخته می‌شود، توانست با ۲۱۶ رأی موافق بر کرسی وزارت نفت تکیه بزند.
بدون شک، بررسی کابینه‌های نهم و دهم ریاست جمهوری نشان‌دهنده دوره‌هایی پر از شگفتی در زمینه تعیین و رأی اعتماد به وزرای پیشنهادی است. در طول ۸ سال ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد، کابینه او به دلیل عزل وزرا و ادغام وزارتخانه‌ها، ۲۰ بار دچار تغییرات شد. همچنین، مجلس شورای اسلامی با استیضاح وزرا، تعداد این تغییرات را به ۲۳ مورد افزایش داد.
احمدی‌نژاد؛ رؤیای تکرارنشدنی
دولت احمدی‌نژاد به‌عنوان پردرآمدترین دولت ایران از نظر درآمدهای نفتی شناخته می‌شود. دوره ریاست‌جمهوری او با افزایش قیمت‌های نفت هم‌زمان بود و پیش از وقوع بحران جهانی، قیمت نفت به حدود ۱۴۰ دلار برای هر بشکه رسید. در این زمان، دولت با صادرات روزانه ۲ تا ۲.۴ میلیون بشکه، تا سال ۹۱ درآمدی حدود ۵۷۵ میلیارد دلار به دست آورد.
در زمان احمدی‌نژاد یک دکل نفتی ناپدید شد که در دوره‌های بعدی خبرهای زیادی در ارتباط با آن ایجاد شد. تحریم بنزین توسط آمریکا از دیگر اتفاقات مهم در زمان وزارت قاسمی است.
«بیژن زنگنه» دوباره وزیر شد
با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید، بیژن زنگنه دوباره به وزارت نفت بازگشت. او در سال ۱۳۹۲ با کسب ۱۶۶ رأی موافق و در سال ۱۳۹۶ با دریافت ۲۳۰ رأی موافق، بار دیگر مسئولیت وزارت نفت را بر عهده گرفت.
زنگنه در حالی وزارت نفت را از دولت هشتم به دولت نهم منتقل کرد که ایران در آن زمان به رتبه دوم تولید نفت در اوپک و رتبه دوم گاز در جهان دست‌یافته بود. تولید نفت ایران به بیش از ۴ میلیون بشکه در روز رسیده و صادرات نفت نیز به بیش از ۳ میلیون بشکه در روز می‌رسید. در مقابل، او باید وزارتخانه‌ای را در دولت یازدهم تحویل می‌گرفت که تولید نفت آن تنها حدود ۲.۲ میلیون بشکه بود و صادرات به کمتر از یک میلیون بشکه کاهش‌یافته بود.
از جمله اقدامات کلیدی بیژن نامدار زنگنه در آغاز کارش به‌عنوان وزیر نفت دولت یازدهم، می‌توان به مذاکره با شرکت‌های بزرگ بین‌المللی فعال در صنعت نفت و گاز برای بازگشت به پروژه‌های نفت و گاز ایران و جلوگیری از فروش نفت توسط بخش خصوصی اشاره کرد.
این اقدام به دلیل عدم شفافیت مالی و سوءاستفاده‌های احتمالی این گروه‌ها در فروش نفت ایران به طور غیرمستقیم مطرح شده است. همچنین، در ۲۶ اسفند ۱۳۹۳، فاز ۱۲ پارس جنوبی که بزرگ‌ترین طرح صنعت نفت ایران محسوب می‌شود، با حضور حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران و بیژن زنگنه به طور رسمی افتتاح شد.
زنگنه همچنین بر این باور است که «ایران بلافاصله پس از رفع تحریم‌ها می‌تواند تولید نفت را ۵۰۰ هزار بشکه در روز افزایش دهد» و تأکید دارد که «پس از رفع تحریم‌ها، در کمتر از یک هفته می‌توانیم ۵۰۰ هزار بشکه به ظرفیت تولید خود اضافه کنیم و در کمتر از ۶ ماه، یک میلیون بشکه دیگر نیز به تولید خود بیفزاییم».
زمستان سخت حاشیه ساز شد
جواد اوجی، وزیر نفت دولت سیزدهم، در سال ۱۴۰۰ با کسب ۱۹۸ رأی موافق به سمت ریاست منصوب شد.او در شهریور ۱۴۰۱ در برنامه جهان‌آرا که از شبکه افق پخش می‌شد، اعلام کرد: «امسال زمستان سختی در پیش است.» او افزود: “امیدوارم خدا به همه ما عمر بدهد تا ببینیم امسال چه زمستان دشواری در انتظار است… برای جهان، به‌ویژه کشورهای واردکننده انرژی، به‌خصوص اروپایی‌ها… خودشان به خودشان ظلم می‌کنند… دولت‌ها به مردمشان ظلم می‌کنند… ما می‌توانیم بخشی از کمبود انرژی جهان، به‌ویژه اروپا، را تأمین کنیم.”پیش‌بینی که بعدها جنجال‌ساز شد و به گفته آقای وزیر، محقق نشد.
حالا در این فضا یازدهمین وزیر مهیا می‌شود تا در شرایطی که ایران همچنان در تحریم نفتی است، راهی وزارت نفت شود . ایران موقعیت ژئوپلتیک خود در بازار جهانی نفت را از دست داده و اتفاقا مشتریان نفتی ایران، میزان فروش نفت، کل بازگشت پول نفت به ایران و … همگی در گزارش‌هایی محرمانه جای دارد . باید دید یازدهمین وزیر نفت می‌تواند بحران‌های بخش نفت و فشارهای غیراقتصادی یا به عبارت بهتر سیاسی به صنعت نفت و بازارهای نفت ایران را حل کند؟
جدول زیر دربردارنده نام وزرای نفت ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی است.
