خسارت 50 میلیارد دلاری فرار مغزها از ایران

منتقدان می‌گویند این «فرار مغزها» به کمبود تخصص، نوآوری و بهره‌وری کمک کرده است و مانع پیشرفت در اقتصاد و نهادهای فرهنگی ایران شده است. جمعیت ایران از سال 1979 تا 2019 بیش از دو برابر شده و به 83 میلیون نفر رسیده است. محققان دانشگاه استنفورد تخمین زده‌اند که سهم مهاجران (مهاجران دائم و موقت) در همین مدت تقریباً سه برابر شده است. تعداد زیادی از این مهاجران تحصیل کرده و یا در موقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی برجسته‌ای قرار دارند. شاخص مهاجرت خالص بالقوه گالوپ که بین سال‌های 2015 و 2017 انجام شد، نشان داد که بیش از یک‌چهارم ساکنان ایرانی با تحصیلات عالی در صورت امکان کشور را ترک خواهند کرد.

بیشتر بخوانید:

آمارهای مهاجرت ایرانیان در دولت رئیسی چگونه است؟

براساس این گزارش، در سال‌های اخیر، انزوای ایران از جهان بدتر شده است. اقتصاد ایران سه سال متوالی رکود اقتصادی را پشت سر گذاشته و این کشور با تحریم‌های بین‌المللی و سقوط آزاد ارز مواجه است. ثروت اقتصادی بدون شک در تصمیم‌گیری کارگران و دانشجویان فعلی و آینده در مورد مهاجرت مؤثر خواهد بود.

بر اساس داده‌های وزارت فرهنگ و آموزش عالی، تعداد استادان مؤسسات آموزش عالی ایران در سال 1361، 44 درصد کمتر از سال 1359 بوده است. جنگ ایران و عراق زیرساخت‌های علمی و تحقیقاتی ایران را تخریب کرد و فرصت‌های پیشرفت را از دانش‌پژوهان سلب کرد.

اثر فرار مغزها

خروج تحصیل‌کرده‌های ایرانی هزینه‌های اقتصادی جدی برای کشور دارد. در سال 1393، رضا فرجی دانا، وزیر علوم وقت، تخمین زد که فرار مغزها زیان سالانه 150 میلیارد دلاری به همراه دارد. برآورد 2017 بانک جهانی هزینه را 50 میلیارد دلار در سال نشان می‌دهد این رقم بیش از دو برابر ارزش صادرات نفت ایران است که در سال 2019 کمتر از 20 میلیارد دلار بوده است.

معیارهای غیر پولی نیز دامنه این مهاجرت را نشان می‌دهد. بر اساس داده‌های گردآوری‌شده توسط اکونومیست، 96 درصد از اختراعات ثبت‌شده توسط مخترعان ایرانی‌الاصل بین سال‌های 2007 تا 2012 توسط ایرانیان مقیم خارج از کشور ثبت شده است. در مقایسه، برای چین، این نرخ 17 درصد بود. روزنامه هفت صبح ایران دریافت که ده نفر برتر کنکور سال 1386 کشور از سال 1392 دیگر در ایران نبوده و به کشورهایی مانند کانادا و سوئیس رفته‌اند. طبق داده‌های سال 2021 بانک جهانی، سه درصد از متخصصان هوش مصنوعی بازار کار آمریکا ایرانی هستند.

در این میان، ایرانیان خارج از کشور تحصیلات خوبی دارند و درآمد بالایی دارند. نزدیک به 60 درصد از مهاجران ایرانی در ایالات متحده تا سال 2019 حداقل دارای مدرک لیسانس بوده و بیش از 30 درصد دارای مدرک تحصیلات تکمیلی یا حرفه‌ای هستند. متوسط درآمد خانوار ایرانیان مهاجر در سال 2019 نزدیک به 79000 دلار بوده است که به‌طور قابل توجهی بیشتر از ساکنان متولد آمریکا (66000 دلار) و مهاجران کل (نزدیک به 64000 دلار) است. اداره فدرال مهاجرت و پناهندگان آلمان اعلام کرده است که بیش از 47 درصد از پناه‌جویان ایرانی مقیم آلمان در سال 2018 دارای مدرک دانشگاهی بوده‌اند.

مهاجران دانشجو

تا همین اواخر، ایرانیانی که مهاجرت را انتخاب می‌کردند، اکثراً فارغ‌التحصیلان دانشگاه، پزشکان و سایر متخصصان پزشکی بودند. با این حال، این روند شروع به رسیدن به سطوح پایین‌تر، از جمله دانش‌آموزان ایرانی و دبیرستانی کرده است. محققان پروژه ایران 2040 استنفورد تخمین زدند که حدود 130000 دانشجوی ایرانی‌الاصل در دانشگاه‌های خارج از کشور در اوایل سال 2020 ثبت‌نام کردند که یک رکورد تاریخی است. بر اساس گزارش مرکز نیلگام، یک آژانس مستقر در تهران که به ایرانیان متقاضی مهاجرت خدمات ارائه می‌دهد، بین سال‌های 2010 تا 2020 تقریباً 500000 مهاجر به‌طور دائم کشور را ترک کردند.

مهاجرت پزشکان و پرستاران

کارکنان بخش بهداشت و درمان ایرانی نیز مستعد مهاجرت بوده‌اند. در سال‌های اخیر سالانه حدود 1000 پرستار ایرانی با استفاده از کانال‌های استخدامی کشور را ترک کرده‌اند که کمبود پرستار داخلی را تشدید کرده است. این روند را می‌توان با شرایط سخت کارکنان بخش بهداشت و درمان در ایران توضیح داد. ساعات کاری پرستاران افزایش یافته است و بسیاری گزارش داده‌اند که حقوق آن‌ها کم است و در شغلشان مورد احترام و حمایت قرار نمی‌گیرند. این مهاجرت پزشکان و پرستاران بر سیستم بهداشت و درمان ایران فشار وارد کرده است.

تولید نفت در سال 2020 به پایین‌ترین حد خود رسید، ارز کاهش یافت و چالش‌های اقتصادی همچنان رو به افزایش بود. طی ده ماه اول شیوع ویروس کرونا، طبق گزارش‌ها، نزدیک به 3000 کارمند مراقبت‌های بهداشتی کشور را ترک کردند و تعداد پرستاران متقاضی مهاجرت سه برابر شد.