کیان آنلاین؛ مراسم پیاده روی اربعین در سال‌های اخیر به پدیده منحصر به فردی تبدیل شده است که موجبات تحیر جهانیان از این پدیده عظیم را به همراه داشته است. این اجتماع عظیم بشری به عنوان یک سرمایه، فرصت‌های بسیار اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی را به دنبال داشته است که در برخی موارد مورد غفلت واقع شده است. یکی از مهم‌ترین فرصت‌های بی بدیل این اجتماع مردمی، نگریستن آن از منظر اقتصاد سیاسی است. نگاه این چنینی به این پدیده به ویژه از منظر ملی و کارکردی دارای اهمیت است.
اقتصاد سیاسی عبارت است از مطالعه روابط اجتماعی، به خصوص روابط قدرت که شامل روابط متقابل بین بخش‌های تولید، توزیع و مصرف منابع از قبیل منابع ارتباطاتی است. در تعریفی کلی‌تر، اقتصاد سیاسی به مطالعه کنترل و بقا در زندگی اجتماعی می‌پردازد. مفهوم کنترل به سازماندهی داخلی اعضای گروه‌های اجتماعی و فرآیند انطباق آنها با تغییرات اشاره دارد و مفهوم بقا نیز به این امر اشاره دارد که افراد چگونه آن چیزی را تولید می‌کنند که برای بازتولید و تداوم اجتماعی مورد نیاز است. در چارچوب این رویکرد، ایدئولوژی سیاسی حاکم، تعامل نیروهای اجتماعی و اهداف حاکمیت سیاسی و عناصر عرصه اقتصادی ملی در تعامل با یکدیگر اقتصاد سیاسی را شکل می‌دهند.
بستر مناسب اقتصادی پیاده‌روی اربعین
آمارهای مختلفی از حجم حضور زائرین در اربعین حسینی (ع) ارائه می‌شود. به گونه‌ای که حداقل از ۶۰ کشور دنیا در مراسم اربعین حسینی (ع) حاضر می‌شوند. مطابق با اظهارنظرهای مختلف مسئولین رسمی عراقی، جمعیت زائران اربعین که عمدتاً از کشورهای عراق، ایران، پاکستان، هندوستان، بحرین، افغانستان، ترکیه و لبنان هستند بین ۲۰ تا ۳۰ میلیون نفر تخمین زده شده است. از این تعداد آن گونه که مقامات رسمی کشورمان اعلام کرده‌اند، از ایران حدود پنج تا شش میلیون نفر در این راهپیمایی عظیم حضور خواهند یافت.
طول سفر اربعین حسینی برای مردم عراق که از مسافت‌های کمتر از ۱۲۰ کیلومتری وارد راهپیمایی می‌شوند، بین ۴ تا ۷ روز است. این سفر برای مردم بصره که از شهر بصره پیاده‌روی خود را آغاز می‌کنند تا ۲۰ روز نیز به طول می‌انجامد. مردم سایر کشورها از جمله ایران نیز عمدتاً مسافرتی ۷ تا ۱۴ روزه را تجربه می‌کنند. با توجه به داده‌های فوق، می‌توان میانگین طول سفر برای مردم را در این حرکت اجتماعی عظیم، در تخمینی روبه پایین، تقریباً شش روز تصور کرد. با توجه به موارد فوق و با کمترین تخمین جمعیت یعنی ۲۰ میلیون نفر، پدیده عظیم اربعین حسینی، سالانه پذیرای حداقل ۱۲۰ میلیون نفر روز زائر است. وجود این تعداد زائر در پیاده‌روی اربعین، زمینه‌های مختلفی از همکاری اقتصادی را در خود جای داده است.
زمینه‌های گردشگری زیارت اربعین
توسعه اقتصادی فرایندی است که طی آن، شالوده‌های اقتصادی و اجتماعی جامعه دگرگون می‌شود، به طوری که حاصل این دگرگونی و تحولی، کاهش نابرابری‌های اقتصادی و تغییر در زمینه‌های تولید، توزیع و الگوهای مصرف جامعه است. یکی از قلمروهایی که توان جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی و به پیروی از آن، توسعه اقتصادی را در خود دارد، گردشگری است. در این بین، گردشگری زیارتی و دینی از اولویت‌ها و سیاست‌های مهم جامعه ایران است که می‌تواند نقش بسیار بارزی را در گردشگری حلال و همگرایی فرهنگی داشته باشد.
ایران در استان‌های ایلام، کرمانشاه و خوزستان از حدود هزار کیلومتر مرز با عراق برخوردار است و گذرگاه‌های مرزی، مهران، خسروی، چزابه و شلمچه از این منظر قابل توجه است که از امن‌ترین مرزهای زمینی کشور نیز محسوب می‌شوند. سالانه میلیون‌ها زائر از سراسر ایران و کشورهایی نظیر افغانستان و پاکستان با عبور از این مرز، برای عزیمت به کربلای معلی قدم برمی‌دارند. به گونه‌ای که بسیاری به ویژه از مرز مهران در استان ایلام به عنوان دروازه عتبات عالیات یاد می‌کنند.
مطالعات نشان می‌دهد که پیاده‌روی اربعین به عنوان میراثی سنتی میان شیعیان علاوه بر نشان‌دادن بنیان‌های دموکراتیک این مذهب، از ظرفیت‌های اقتصادی نیز برخوردار است. گردشگری زیارتی اربعین حسینی مزایای اقتصادی متعددی با خود دارد که برخی از آنها را ایجاد اشتغال و رفع بیکاری در منطقه، افزایش سرمایه‌گذاری در استان، توسعه زیرساخت‌ها از جمله شبکه‌های حمل‌ونقل، توسعه در اقتصاد بازاری استان‌های مرزی، افزایش درآمدهای مالیاتی، ایجاد تنوع در فعالیت‌های اقتصادی، ایجاد فرصت دستفروشی برای افراد کم درآمد با سرمایه پایین، ایجاد فعالیت‌های جنبی درآمدزا مانند تأسیسات اقامتی، رستوران‌ها، عرضه و فروش مناسب صنایع دستی و توسعه شرکت‌ها و مؤسسات حمل و نقل استان‌های مرزی تشکیل داده است.
اربعین؛ دریچه صادرات بیشتر به عراق
عراق در سال‌های اخیر به عنوان یکی از مهم‌ترین مقاصد صادراتی ایران مطرح بوده است. بغداد در سال ۱۴۰۰ با حدود ۸.۹ میلیارد دلار اولین کشور پذیرای محصولات صادراتی ایران بود. هر چند دو کشور به دلیل همسایگی و سیاست‌های مبتنی بر حسن همجواری از مراودات اقتصادی پیوسته برخوردار هستند، اما نکته مشخص غفلت از اقتصاد اربعین است. از سال ۱۳۹۷ اقداماتی چون برپایی نمایشگاه ملزومات اربعین در کربلا برای موکب‌ها انجام شد که شرکت‌های ایرانی در حوزه‌های مختلف در آن شرکت کردند؛ اما این اقدامات کافی به نظر نمی‌رسد.
افزایش درآمدهای حمل‌ونقلی
حمل و نقل یکی از مهم‌ترین بخش‌های هر جامعه است و اقتصاد مبتنی بر آن نیز نقشی بی بدیل در اقتصاد هر کشور دارد. حمل و نقل در ایران بالاترین پیوند را با بخش صنعت دارد. به گونه‌ای که این بخش به صورت کوتاه‌مدت، میان‌مدت و درازمدت بر متغیرهای اصلی اقتصاد کشور مانند تولید کل، تولید در بخش‌های اقتصادی، اشتغال کل، اشتغال در بخش‌های اقتصادی، قیمت در بخش‌های مختلف اقتصادی و شاخص هزینه زندگی اثر می‌گذارد. حمل و نقل در موسم پیاده‌روی اربعین از کلیدی‌ترین بخش‌ها در دو کشور ایران و عراق است.
آمار اعلام شده از مراجع رسمی نشان می‌دهد که تنها در بخش حمل و نقل زمینی در اربعین ۱۴۰۱ حدود ۸ هزار اتوبوس برای جابجایی زائرین در ایران در نظر گرفته شده است. علاوه بر اینکه زائرین از تمام ۳۱ استان ایران و حتی از افغانستان و پاکستان برای سفر اربعین از سیستم حمل و نقلی ایران استفاده می‌کنند، در عراق نیز به ویژه در مسیرهای مرزی ایران به نجف، نجف به کربلا و کربلا به سمت مرز ایران، فرصت کسب درآمد از سیستم حمل و نقلی را در اختیار این کشور قرار می‌دهد. به ویژه در بازه زمانی پیاده‌روی اربعین نرخ حمل و نقل نسبت به ایام عادی با افزایش همراه است. برای مثال برای اربعین ۱۴۰۱ در بخش حمل و نقل اتوبوسی حدود ۷۵ درصد افزایش قیمت بلیت در نظر گرفته شده است.
اربعین؛ فرصت معرفی تولیدات ملی ایران
برای اربعین با توجه به حضور تعداد زیادی زائر از کشورهای مختلف و به خصوص خود عراقی‌ها، اقلام زیادی نیاز است و هزاران موکب تشکیل می‌شود که وظیفه پذیرایی از زوار را بر عهده دارند. در این ایام مصرف انواع مواد غذایی، میوه، اقلام مصرفی و تجهیزات موکب‌ها برای آشپزی و پذیرایی بازار بزرگی را ایجاد می‌کند که علاوه بر بعد معنوی و زیارتی، از نظر اقتصادی نیز فرصت خوبی برای تبلیغ تولیدات داخلی کشور است. هر چند در این راه مشکلاتی همچون بسته بودن برخی مرزها در این مسیر وجود دارد، اما می‌توان با بازارسازی و خلق فرصت‌های جدید، علاوه بر تقویت پیوند و ارتباط ایران و عراق، از آن برای شناسایی و معرفی کالا استفاده کرد.
تبدیل گذرگاه‌های مرزی به هاب اقتصادی
مزیت دیگر پیاده‌روی اربعین در واقع تبدیل مناطق و گذرگاه‌های مرزی از جمله شهرهای غرب و جنوب کشور نظیر مهران، قصر شیرین، چزابه، سومار و … به هاب اقتصادی در بازه زمانی اربعین است. این مناطق در طول پیاده‌روی اربعین که معمولاً بازه‌ای یک ماهه را در بر می‌گیرد، به یکی از پرترددترین مناطق در ایران و کل منطقه تبدیل می‌شوند. روانه شدن زائرین و انجام میلیون‌ها سفر از این منطقه شرایط مطلوبی را فراهم می‌کند تا اقتصاد این مناطق از یک اقتصاد معمولی که از مطلوبیت و خلاقیت چندانی نیز برخوردار نیست، به اقتصادی پررونق تبدیل شود. چه اینکه بنگاه‌های اقتصادی که در طول سال از کارایی لازم برخوردار نیستند، در این محدوده زمانی به سود و درآمد بالایی دست می‌یابند.
در مجموع به نظر می‌رسد که در این راه با در پیش گرفتن یک دیپلماسی کارآمد و اقتصادمحور و با محور قرار دادن ظرفیت‌های کارکردی و اقتصادی که در واقع تسری‌بخش همکاری‌های بیشتر در سایر زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و امنیتی است، مراسم پیاده‌روی اربعین در قالب‌های گفته شده در بالا می‌تواند راهگشای رشد اقتصادی بین هر دو کشور ایران و عراق باشد. بدین منظور لازم است تا سیاست خارجی کشور به ویژه در عرصه تصمیم‌گیری، به پیاده‌روی اربعین به عنوان یک بستر اقتصادی سیاسی در حوزه منطقه توجه کند. دولت ابتدا باید به شناخت مناسبی در حوزه پتانسیل‌ها و محدودیت‌های ساختاری و رفتاری خود در سطح ملی و بین‌المللی و نسبت به منافع جامعه نائل گردد. در حوزه سیاست‌گذاری خارجی لازم است تا در کنار توجه بیش از دو دهه‌ای به موضوع توان تأثیرگذاری ژئوپلیتیک، اولویت بیشتری به عرصه‌های ژئواکونومیک داده شود که از قابلیت‌های کارکردی بالاتری برخوردار هستند. از سوی دیگر لازم است تا رفتار و ساختار دولت و ابزار دیپلماسی آن با توجه به انواع پدیده‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، نظامی و امنیتی در مناسبات دوجانبه شناسایی و تشریح شود. سوگیری دیپلماسی عمدتاً و بیش از همه متأثر از قلمرو روابط اقتصادی در اینجا دارای اهمیت است.
* سجاد مرادی کلارده، پژوهشگر روابط بین‌الملل